Month: November 2023

Padanje društvenih maski

„Galeb“ Anton Pavlovič Čehov / Milan Nešković, Narodno pozorište Sombor i „Pigmalion“, Džordž Bernard Šo / Đurđa Tešić, Pozorište Boško Buha

U zaista vrednom somborskom tumačenju Čehovljevog „Galeba“, u režiji Milana Neškovića, radnja je upadljivo adaptirana i osavremenjena, kao i u njegovoj užičkoj predstavi „Mesec (dana) na selu“, prema Turgenjevu. Začinjena je detaljima koji više odgovaraju duhu našeg vremena, direktnijeg i razvratnijeg, na primer, strasti ljubavnika Trigorina i Nine nisu date u naznakama, već kroz eksplicitne prizore seksualne ekstaze, dok je Sorinova (Srđan Aleksić) bolest prikazana u punoj fizičkoj odurnosti. Zato se može reći da je u pitanju jedan brutalistički Čehov koji je u isto vreme istinito izrazio njegovu suštinu, neuhvatljive i dirljive odbleske tragikomedije našeg postojanja.

Emotivno zgusnut narativ, pripovesti o neostvarenim ambicijama i čežnjama, zaljubljivanju kao vidu očajničkog bega od učmale malograđanštine, raspliće se iz ugla Maše koja postaje težište radnje, njen narator i učesnik. Igra je Julija Petković, glumica koja je i pevačica Duda Buržujka, ovde autorka songova koje izvodi uz pratnju gitare, liričnih i drskih pesama, savremenih komentara o sumornom životu u blatu naše civilizacije, i istovremenom potragom za utehom, kroz ljubav i umetnost. Tekstovi songova koji nadgrađuju Čehovljeva značenja titluju se crvenim slovima, što akcentuje njihova značenja, a na kraju predstave donosi i katarzično razrešenje, kada u punoj tami, konkretnoj i simboličkoj, samo sijaju stihovi setno izvedene pesme o suočavanju sa patnjom, kroz prepuštanje bolu i nalaženju slobode u njemu.

Na stilizovano i simbolički delikatno dizajniranoj sceni, suptilno komično se odigravaju sudbine likova nasukanih u olujama života, isklesanog u iskušenjima (scenograf Marija Kalabić, kostim Biljana Grgur). Maša trezveno odlučuje da se uda za dobroćudnog i strpljivog Medvedenka (Stefan Beronja), kako bi zaboravila nemoguću ljubav prema Kostji (Nikola Knežević), svog sazdanog od žestine, nerva i ambicije koji će ga dovesti do samouništenja. Ivana Jovanović sa čvrstinom i teatralnošću igra divu, samoljubivu glumicu Irinu koja se samozavarava čvrstinom odnosa sa Trigorinom (Saša Torlaković). Uspešan pisac, i on je u stalnoj potrazi za umetničkom i životnom inspiracijom, koje pokušava da pronađe sa mladom glumicom Ninom (Ana Rudakijević), takođe u čežnji za begom od bede provincijskog života.

Teme blaziranosti društvene elite i klasnih razlika, bitno su prisutne i u Šoovoj drami „Pigmalion“, ponovo postavljenoj na scenu Pozorišta Boško Buha, u režiji Đurđe Tešić. Šo, utemeljivač modernog pozorišta, na kraju devetnaestog i početkom dvadesetog veka, kao i Čehov, verovao je da pozorište može da promeni društvo, zbog čega je pisao drame koje se obračunavaju sa duboko ukorenjenim predrasudama. U „Pigmalionu“ raskrinkava snobizam i malograđanstvo na vrhovima društvene lestvice, poput Oskara Vajlda i Ežena Joneska mnogo kasnije, kritikujući ispraznost njihove svakodnevnice.

Radnja predstave je postavljena u raskošno kostimiranu epohu, u kišni ambijent Londona, ističući njene komičke potencijale, kao i ekscentričnosti likova (scenograf Zorana Petrov, kostimograf Zora Mojsilović). Igra je brza i lepršava, događaji se odvijaju u vrtoglavom tempu, pokazujući da su stil i maniri poput odeće koja se menja, prolazni. Anja Pavićević sa nadahnutošću i lakoćom igra Elizu Dulitl, uverljivo oblikujući njene krupne transformacije, od komički efektne sirotice, pogurenog i nesigurnog držanja i jedva razumljivog, iskvarenog govora, do samouverene, odlučne devojke, čvrstih pokreta, dostojanstvenog stava i uglađenog jezika. Nemanja Oliverić u ulozi Henrija Higinsa uspešno predstavlja njegovo suštinsko nerazumevanje života, odsečenost elite od stvarnosti, nesposobnost da se sami snađu u svetu. Njegov partner u podučavanju Lize je Pikering (Marko Janjić), kompanjon u neosetljivosti, izolovan u svetu naučnih istraživanja. Lena Bogdanović u ulozi Gospođe Hil i Milica Sužnjević kao njena ćerka, u vešto razigranoj sceni sa Gospođom Higins (Elizabeta Đorevska), kao da su došli iz Joneskovog salona „Ćelave pevačice“, njihovi besmisleni razgovori su fino stilizovani, otkrivajući bliskost Šoa sa teatrom apsurda.

Relja Janković igra lepršavo zaljubljenog Fredija Hila, a Andrijana Oliverić komički efektno gradi lik neobično ekscentrične Higinsove domostarateljke Gospođe Pirs. Zoran Cvijanović u ulozi Lizinog oca takođe sugestivno predstavlja promene u držanju zbog promena materijalnog i društvenog statusa, od snishodljivog pijanca i odrpanca koji se grebe za funte od Higinsa, do samouverenog predstavnika srednje klase. Ove transformacije likova izražavaju ideju promenljivosti društvenih statusa, kao i nebitnosti forme i stila, upućujući na važnost sagledavanja celine bića, iza društvenih maski, gde je istina.

Ana Tasić

Kritika je objavljena u Politici 27. novembra 2023. godine

Životi u kaljuzi

„Bila jednom jedna zemlja“, prema romanu Dušana Kovačevića, dramatizacija Kokan Mladenović, Svetislav Jovanov i Mina Petrić, reditelj Kokan Mladenović i „Skupljači perja“, prema tekstu Aleksandra Petrovića, adaptacija i dramaturgija Sašo Dimoski, reditelj Dejan Projkovski, Srpsko narodno pozorište, Novi Sad

Nastala prema motivima istoimenog romana Dušana Kovačevića, predstava „Bila jednom jedna zemlja“ konkretno i metaforički tematizuje život u podzemlju, u mraku neslobode. Narativ koji je široj publici poznat i iz filma „Podzemlje“ Emira Kusturice, prati život grupe ljudi u podrumu, prevarenih da Drugi svetski rat nije završen, što pokreće niz podsticajnih filozofskih, političkih, psiholoških pitanja. Scenski tekst je zanimljiv zbog metaforičkih značenja, kao i provokativnih Kovačevićevih misli koje se komički efektno obračunavaju sa našim nagomilanim predrasudama, mentalitetom i političkim lutanjima. Na drugoj strani, tekstu fali koherencije, što je najveći problem predstave, imajući u vidu da su u njega između ostalog uvedeni i motivi iz drugih Kovačevićevih dela, „Maratonci trče počasni krug“ ili „Radovan Treći“, ne gradeći kompaktnu celinu. Uključena je, na primer, ponavljajuća scena sa Spremačicom (Aleksandra Pleskonjić) koja u više navrata dolazi iznebuha da čisti i priča o familiji u inostranstvu, ostavljajući gledaoca zbunjenog, da se pita odakle li se ona stvorila. Kao u filmu „Podzemlje“, i u predstavi je problematizovana funkcija pozorišta, kroz lik glumice Natalije (Marta Bereš), koja između ostalog izvodi fragmente „Hamleta“, isuviše grubo, napadno, neprirodno utkane u tokove već previše rasparčane radnje, ne postižući verovatno traženi kritički smisao.

Foto Marija Erdelji (“Bila jednom jedna zemlja”)

Režija Kokana Mladenovića je izgrađena na grotesknom izrazu koji bi trebalo da raskrinka apsurde nakazne stvarnosti, ali nije u celini funkcionalan i dosledan. Za grupne scene se može reći da su uspešne, kada likovi tumaraju obezglavljeni u mraku, sa svetiljkama probijajući put, na stilizovano utvrđenoj sceni, ili kada zaneseni posmatraju izvođenje pesme „Mesečina“ glamurozne Pevačice (Mia Simonović). Manje su vredne individualne dramske scene, zbog preovlađujuće prenaglašenosti izraza koja guši uverljivost. Uspešniji su retki, suptilnije uobličeni likovi, mudrog Dede (Radoje Čupić) koji vidi dalje i dublje od zabludele većine, ili nežnog Ivana (Jugoslav Krajnov), zanesenog brigom o životinjama.

Predstava „Skupljači perja“ nastala je takođe prema filmu, Aleksandra Petrovića, jednom od najznačajnijih dela crnog talasa, zbog ubojito kritičkog prikaza života u marginalizovanoj romskoj zajednici, i snažnih odraza tame patrijarhalnog nasilja. Scenario je određen ogoljenom dokumentarističkom istinitošću, suvim dijalozima koji ne nose velike ideje, zbog čega traži proširenja značenja na drugim planovima izvođenja. U filmu se to postizalo uzbudljivom vizuelnom poezijom, opipljivim slikama mraka života na dnu, kao i naturalističkom, psihološki sugestivnom igrom glumaca.

Reditelj predstave Dejan Projkovski je krenuo putem ambicioznog razgranjavanja i svestranog obogaćivanja stilsko-formalnog plana (scenografija Valentin Svetozarev, kostim Ivana Ristić). Dizajn pozornice je impozantan, u centru pažnje je simbolički iskošena padina, vizuelizacija pada ljudskosti; svuda okolo visi veš koji se suši, a povremeno na scenu upadaju ofucani, razdrndani automobil i izanđali autobus, pojačavajući utisak opšteg meteža i štrokavosti. Na kliznoj pozornici uplovljava i baraka, gde se odvijaju komički oblikovani prizori romske svakodnevnice, nagurane mnogoljudne porodice u jednoj sobi, oko televizora. Na desnoj strani scene se nalazi orkestar, glavni adut u predstavi, koji izvodi etno muziku, određujući žestoki ritam igre, ili je setni, sumorni eho tragičnih događaja (kompozitor Oliver Josifovski). Uskovitlane, kolektivne plesne scene takođe ubrizgavaju jake doze scenske energije, uz dim i maglu koji u celini grade opojnu atmosferu (koreografija Andreja Kulešević). Muzičko-plesni nastup glumice Marte Bereš, u ulozi Lenče, na individualnom planu se izdvaja zavodljivošću, ona je poput senzualne Koštane koja ostavlja muškarce bez daha.

Vizuelni i muzički aspekti predstave su neosporno efektni, ali je problem u tome što oni ne uspostavljaju odgovarajući kritički odnos prema problemima nasilja nad ženama, narasle pohlepe i duhovne bede. Formalna raskoš izvođenja i okrenutost ka komičnom izrazu, u kolektivnim, kao i pojedinim individualnim likovima, na primer sveštenika, gradi jedan spektakl bede, a ne potrebni kritički odraz tog jada i beznađa. Likovi Belog Bore (Marko Savić), Tise (Bojana Milanović) i Mirte (Milan Kovačević) uglavnom nemaju istinsku psihološku dubinu i snagu, više su figure spektakla, neskladnog zbog suštinski falsifikovanih prizora života u kaljuzi.

Ana Tasić

Kritika je objavljena u Politici 19. novembra 2023. godine

Životi sa duhovima (prošlosti)

„Lutka sa kreveta broj 21“, Đorđe Lebović/Egon Savin, Narodno pozorište u Beogradu, scena „Raša Plaović“ i „Kuća“, Nebojša Ilić / Vojislav Brajović, Zvezdara teatar

Drama „Lutka sa kreveta broj 21“ Đorđa Lebovića ima značajne dramske, psihološke i filozofske vrednosti, podsticajna je na polju istraživanja odnosa između dobra i zla, krivice i iskupljenja, istina i laži, kao i problematizacije granice žrtvovanja časti zbog očuvanja života. Radnja se dešava dvadeset godina posle Drugog svetskog rata i prati susret Emila Grabnera, bivšeg komandanta Kuće lutaka, logorskog kupleraja, i Vilme Rajner Jelinek, jedne od žena koje su tamo bile prostitutke, logorašica koje su izabrale da na taj način prežive.

Reditelj Egon Savin radnju postavlja u impozantno dizajniranu ordinaciju, gde Vilme radi kao doktorka, i vodi je precizno i psihološki istančano, bez viška znakova, gradeći kompaktnu i uzbudljivu predstavu, neobično kratkog trajanja od pedesetak minuta (scenograf Vesna Popović, kostimograf Jelena Stokuća). Nikola Ristanovski zaista sugestivno igra bivšeg esesovca, današnjeg službenika koji dolazi kod Vilme da je moli, preklinje, da ne oživljava prošlost i proces protiv njega, tvrdeći da će iskopavanje istine i njoj biti bolno. Njegov nastup je psihološki rafiniran, slojevit, istovremeno je ponizna, pogurena, snishodljiva olupina od čoveka, ali i zlotvor sakriven iza te maske, što će se postepeno probijati, prokuljaće njegov bes i odlučnost da ne pusti istinu da ispliva na vidljivu površinu. Vilma Zorane Bećić Đorđević takođe je slojevito uobličena, od čvrste odlučnosti da raskrinka Emila, da potpiše dokument koji će ga osuditi, do skrhane senke od žene, koja postepeno shvata da ipak nije u stanju da se suoči sa svetom koji zna da je bila prostitutka u logoru. Petar Strugar igra njenog supruga, znatno jednostavnijeg lika, idealistu u izvesnom smislu, koji čvrsto smatra da je bolje izgubiti život nego dostojanstvo.

Foto Marijana Janković („Lutka sa kreveta broj 21“)

Snaga vešto napisane drame i posvećena igra glumaca glavni su razlozi uspeha ove predstave, pojačani i delikatnim rediteljskim rešenjima. Glumci na scenu stupaju i sa nje odlaze kroz gledalište, što se može tumačiti kao simboličko brisanje granice između izvođača i publike, odnosno aktivnije uključivanje gledalaca u radnju, važno zbog osvešćivanja korena zla i inercije. Takođe je vrlo intrigantan i kraj, kada se u mrtvoj, napetoj tišini, pod upaljenim svetlima u celoj sali projektuje dokumentarna fotografija logorske patnje, čime se istorijska stvarnost direktno dovodi na scenu, kao materijalni dokaz odigranih tragičnih događaja, i opasnosti zbog nekažnjenih zločina.

Savremenu dramu „Kuća“ Nebojše Ilića takođe grade tri lika, radnja se dešava u Kanadi i Srbiji, a malo i na onom svetu, gde odlaze upokojeni, između tri generacije jedne porodice. Događaji pokreću pitanja identiteta i korena, tradicije i religije, kao i različitosti društava, ali i mentaliteta, u Srbiji i Kanadi. Ove teme su svakako značajne i bavljenje njima u pozorištu jeste važno, ali u ovom tekstu nisu dovoljno produbljene, radnja nije razgranata, izazovnijeg zapleta nema, dijalozi su svedeni na preovlađujuće plitku svakodnevnu komunikaciju između oca i ćerke. Njima se kasnije pridružuje i deda čija je pojava maglovita, jer se ukazuje kao moguće priviđenje, zajednički trip kao posledica duvаnja marihuane. Samo u par retkih scena njihov odnos postaje psihološki zanimljiviji, na primer kada ćerka optužuje oca da nije čovek jer nije pokazao ranjivost nakon smrti njene majke. Odsustvo dramske snage se delimično nadoknađuje komičkim začinima koji uspevaju da pokrenu publiku.

Predstava reditelja Vojislava Brajovića se odvija na svedeno dizajniranoj sceni, na kojoj je sto i krš od ostataka posuđa i očeve omiljene kineske hrane (scena i kostim Jelisaveta Tatić Čuturilo). Ivana Zečević, u ulozi Ćerke, otvara predstavu i postaje težište radnje, dete bez majke, pokretačka snaga u zajedništvu sa ocem. Njena dramska igra nije snažnije psihološki razrađena, imajući u vidu potrese kroz koje prolazi (smrt majke, usamljenost u tuđini). Znatno su vredniji pevački segmenti jer donose opipljiviju osećajnost, kroz pesmu o odsustvu korena, kuće, koja postaje lajtmotiv. Nebojši Iliću, u ulozi Oca, takođe fali psihološke verodostojnosti u građenju lika, u takvoj scenskoj postavci, funkcionalniji je u komički obojenim situacijama. Najuverljivija je igra Branimira Brstine (Deda), koji nastupa odmerenije i suptilnije, uspevajući da iznese čudnovatost onostranog, mističnu snagu spoja svetova živih i mrtvih.

Ana Tasić

Kritika je objavljena u Politici 10. novembra 2023. godine