Month: September 2023

Metafore naših sunovrata

“1984“, prema romanu Džordža Orvela, režija Alia Luke, Beogradsko dramsko pozorište i „Bolest mladosti“, prema drami Ferdinanda Bruknera, režija Jovana Tomić, Jugoslovensko dramsko pozorište

U scenskom postavljanju Orvelovog kultnog distopijskog romana „1984“ (1949) čija je savremenost poražavajuće prepoznatljiva, rediteljka Alia Luke bira odgovarajuće jednoličnu, ravnu, u apsurd zavijenu formu, blisku filmskom jeziku, imajući u vidu da se fragmentarne scene smenjuju kao na ekranu, naglim zatamnjenjima. Građani Orvelove totalitarne države, u kojoj se postojano ukidaju istina, znanje, reči, dok se afirmiše kontrola i uniformnost misli i postupaka, scenom hodaju kao automati, zombiji otkinuti od svojih osećanja i individualnosti. Pozornica je utvrđena takođe bezlično, uokvirena je zavesama mekih boja, što se ne menja bitnije tokom razvoja radnje, kao što se ne menja ni scenski jezik. Ta opšta monotonija pokreta glumaca i reči, iako ima značenjsko opravdanje, kako radnja odmiče, dovodi do zasićenosti gledaoca koji se nada nekoj promeni dinamike, intrigantnijem razmaštavanju scenskog izraza, do čega ne dolazi. Zbog tog previše jednoličnog tempa igre, postepeno se troši i efekat vrednih rešenja, kao što je uključivanje titlova koji izražavaju Vinstonove misli i komentare o pretnjama i sveprisutnoj kontroli, Orvelove izazovne ideje o otupljenim životima u vremenu vladavine konkretnog i metaforičkog Velikog Brata. Igru glumaca prati idilična instrumentalna muzika koja uspešno pojačava ironično umirujuća značenja radnje.

U predstavi se koriste engleski i španski jezik, za šta se ne može reći da je uvek opravdano. U više navrata preko zvučnika na engleskom slušamo ledeno snimljene parole o košmarima totalitarizma, o rigidnim pravilima ponašanja u svim segmentima sputavajućeg sistema. To uključivanje engleskog jezika se može shvatiti kao projekcija današnjeg globalizma i uticaja engleskog jezika. Ipak, ne može se reći da je sasvim opravdano onda kada dolazi sa televizijskog ekrana koji likovi pažljivo prate, jer je njihov jezik sporazumevanja ipak srpski, pa to rešenje zbunjuje gledaoca. Glumci igraju u skladu sa osnovnom postavkom radnje, bezlično, ravno i uglavnom bez emocija, u funkciji građenja opšte monotonije (Pavle Pekić -Vinston, Ljubinka Klarić – O Brajan, Nataša Marković – Džulija, Milorad Damjanović – Sajm/oficir, Ivan Zablaćanski – Emplfort, Nada Macanković – Gospođa Parsons, Ljuba Bulajić -Parsons, Stefan Radonjić – Martin/Oficir, Amar Ćorović – Gospodin Čarington i Paulina Manov – Majka).

Predstava „Bolest mladosti“ rediteljke Jovane Tomić, nastala prema Bruknerovoj ekspresionističkoj drami (1928), takođe metaforički odslikava beznađe i dehumanizaciju, ali u drugačijoj formi i kontekstu. Radnju nose studenti medicine koji obeležavaju kraj fakulteta, žurkom koja otkriva lica i naličja njihovih karaktera, snobizam, nesigurnost, ljubomoru, sklonost ka manipulaciji i omalovažavanju drugih (dramaturg Dimitrije Kokanov). Događaji se raspliću u svedeno i stilizovano uređenom enterijeru, u eleganciji koja prikriva unutrašnju trulež (scenograf Jasmina Holbus, kostimograf Selena Orb). Likovi su uglavnom oblikovani u maniru izražajnog psihološkog realizma, izuzev jedne fantazmagorične scene, kada oni postaju svojevrsni zombiji, ljudožderi koji doslovno čupaju jedni drugima komade tela. Taj prizor, iako jeste atraktivan sam po sebi, u ekspresionističkom predstavljanju klimaksa njihove obezglavljenosti, nije prirodno uklopljen u ostatak scenske igre, iznenađuje u celini stilizovanog realizma, za njega teren nije bio dovoljno pripremljen. Ta nedovoljna stilska doslednost u predstavi, izdvaja se kao njena najveća mana.

Vešta igra većine glumaca je, sa druge strane, njena najveća vrednost, pored Bruknerovog teksta, podsticajnih filozofskih i psiholoških zapažanja o sunovratu čoveka i društva, kao i zanimljivih scenografskih rešenja, naročito u kanibalskoj sceni, vizuelno uzbudljivom odrazu njihove dubinske poremećenosti. Sanja Marković upečatljivo i istinito igra Mari, samouverenu i surovu mladu ženu koja se traži kroz različite intimne odnose, sa ženama i muškarcima. Jovana Belović je energična Dezire, oblikovana od čvrstog materijala, jer je napustila porodicu u sedamnaestoj godini zbog odsustva porodične brige i nežnosti. Petar Benčina takođe odgovarajuće gradi lik samodovoljnog uobraženka Fredera koji brutalno manipuliše osećanjima Lusi (Natalija Stepanović). Miodrag Dragičević igra Petrela koji osvaja Irenu (Milica Sužnjević), rastvarajući njeno nepoverenje, a Đorđe Mišina Alta, još jednog lika sa tragičnim životnim iskustvom, koji zaokružuje Bruknerov istinito sumoran odblesak sveta u metastazi.

Ana Tasić

Kritika je objavljena u Politici 24. septembra 2023. godine

U razlomljenim formama

38. FIAT

Podgorica – U završnici 38. FIAT-a (Festivala internacionalnog alternativnog teatra), na sceni Crnogorskog narodnog pozorišta, publika je imala prilike da vidi dve vrlo provokativne predstave, na planu značenja, kao i forme. Litvanska kompanija Arturasa Areime, koja je prošle godine na ovom festivalu izazvala jak utisak, sa predstavom „Pod ledom“, slikovitim odrazom đubrišta naše civilizacije, ovaj put je odigrala komad Rolanda Šimelpfeninga, „Za bolji svet“. Polazeći od teksta koji tematizuje doba košmara, kroz prikaz sudbina nekoliko ratnika koji se bore u apstraktnom ratu koji ne razumeju, zaglavljeni u džungli, bez odgovarajućih uslova za život, Areima stvara višeznačni, multimedijski scenski svet. Čini ga pažljivo osmišljeni, slojeviti preplet filma i žive igre, kombinacija dramskog, muzičkog, plesnog teatra, kao i performansa.

Filmskim jezikom se ispisuju fragmentarne pripovesti o ljudima zarobljenim u ratu, dubinski poetizovane drame davljenika koji se koprcaju u okolnostima iznurujućih kriza, u močvari iscrpljenih zaliha zdrave vode, vazduha, hrane, ali i oružja. Paralelno sa projekcijama, šest glumaca na sceni igra odbleske narativa na platnu, dramske, pantomimske, muzičke, kao i plesne odsjaje kriza, u svetu i u unutrašnjem biću. Ovi prizori su vizuelno nesvakidašnje promišljeni, podsticajno asocijativni i simbolički, a odvija se više istovremenih tokova; od pripreme hrane u pozadini, naturalistički ostvarene, uz štipajuće mirise zaprške, preko sirovog „cepanja“ električne gitare koja stvara uznemirujući, košmarni efekat, nemih i izražajnih prizora likova koji sede u nizu zaštićeni gas maskama, efektnog, ritualnog plesa koji pokreće zaglušujuća elektronska muzika, do simbolički prodornih slika koje evociraju biblijske pripovesti o snazi vere.

Ovaj složeni scenski svet u stilsko-formalnom pogledu podseća na pionire multimedijalnog pozorišta, kao i umetnosti performansa, radove Vuster grupe, kompanije „Forced Entertainemnt“, Jana Fabra. Na značenjskom planu, nesputani Litvanci uzbudljivo razvijaju orvelovsko-hakslijevske projekcije distopija, društava gde se svest dosledno otupljuje, gde ljudi postaju obezljuđeni, šuplji zombiji, umrtvljeni preplavljujućim strahovima. No, junaci Areimove predstave ne prihvataju poraze, ne prestaju da traže humanizam, kao i recepte za izbavljenje, kroz neodustajanje od sebe i od drugih, od ljubavi i zajedništva, kao i od čuvanja prirode.

Takmičarski program FIAT-a je završen čudnovatom produkcijom Crnogorskog narodnog pozorišta „Ujka Vanja“, delikatno razgranatom dekonstrukcijom Čehovljeve drame, iskoračujućom za repertoar ovog nacionalnog teatra, u režiji istinski talentovanog Mirka Radonjića koji je svoju poetiku gradio na nezavisnoj sceni. Ovaj dubinski fragmentaran i postdramski, žanrovski i idejno slojevit „Ujka Vanja“ ima otvorenu formu, vizuelno i muzički snažnu, senzualnu i maštovitu, kao i litvanska predstava.

Pored likova, spretni i eksperimentu posvećeni glumci, Aleksandar Gavranić, Jelica Vukčević, Anja Misović, Tihana Ćulafić, Pavle Prelević, Ivan Bezmarević, Ilija Gajević i Jelena Laban, na stilizovano utvrđenoj sceni, brehtovski uzimaju i uloge naratora, tumača Čehovljevog dela, njegovih očiglednih, kao i skrivenih značenja, i pukotina, za kojima se traga na polju reči, ali i neizrečenog, intuitivnog smisla. Obučeni su u šaroliku, trešersku i šljokičastu odeću koja između ostalog podseća na estetiku Franka Kastorfa, a ta asocijacija će se potvrditi kasnije, sa vrlo kastorfovskim završetkom predstave, kada Serebrjakov i Jelena Andrejevna odlaze u pravom crvenom Fići, praćeni presentimentalnom retro pesmom „Dva galeba bela“, i video prenosom radnje u unutrašnjosti auta, koju gledalac bez tog prenosa ne bi detaljno video (kostim Lina Leković, scenografija Andreja Rondović).

Kao i ranija Radonjićeva predstava, uspešna „Ana Karenjina“, i ova vrca od radosti igre, od čistog uživanja u traženju i nalaženju autentičnih otelotvorenja Čehovljevih ideja, u savremenom crnogorskom kontekstu. U tom smislu, radnja obiluje lokalnim referencama, na primer profesor Serebrjakov, pretenciozni teoretičar drame koji mlati praznu slamu, opsesivno želi da dobije prestižnu Trinaestojulsku nagradu, što izaziva i burne komičke reakcije gledalaca. Uopšteno posmatrano, komičnost je bitno prisutna u ovoj predstavi, zbog njene otvorenosti, koja podrazumeva slobodnu igru sa Čehovljevim motivima, kao i zbog jake (auto)ironije koja lomi elitizam, usiljenost i lažnost. To bi verovatno obradovalo pisca, zaista često nezadovoljnog tumačenjima njegovih drama, što se u predstavi i precizno citira, u procesu nesvakidašnje razigrane potrage za razumevanjem ovog poetskog komada o nošenju sa istinama o ispuštenim životima.

Ana Tasić

Tekst je objavljen u Politici 19. septembra 2023. godine

Poslednji trzaji pobune

38. FIAT u Podgorici

Podgorica – Od 8. do 17. septembra održava se 38. izdanje Festivala internacionalnog alternativnog teatra, jedne od najznačajnih pozorišnih institucija u Crnoj Gori i jedinog zaista internacionalnog festivala u ovoj zemlji (ostali su regionalnog karaktera). Pod glavnim pokroviteljstvom Ministarstva kulture i medija Crne Gore i Sekretarijata za kulturu i sport Podgorice, izvodi se dvanaest predstava u takmičarskom programu, na scenama Crnogorskog narodnog pozozorišta, KIC-a „Budo Tomović“, i u dvorištu Kuslevove kuće. Teatri iz cele Evrope, od Francuske i Italije, preko Poljske i Litvanije, do Slovenije, Crne Gore i Hrvatske prikazali su dela koja otkrivaju savremene, neutabane puteve istraživačkih scenskih praksi, hibridne, multimedijalne oblike koji ukrštaju savremeni ples, dramski teatar, video performans.

Baletska grupa „Ballo“, jedina kompanija u Crnoj Gori koja se profesionalno bavi savremenom umetničkom igrom, još od 2000. godine, strpljivo i postojano razvijajući nedovoljno razvijenu i afirmisanu umetnost igre u ovoj zemlji, za fijatovsku publiku je otplesala „Krik“. Vođene svedenom i upečatljivom, povremeno nežnom i dirljivom, a povremeno i uznemirujućom muzikom kompozitora Kevina Mekleoda, igrači(ce) Jelena Simić, Ana Babić i Marko Radonjić vešto i emotivno prikazuju raj i pakao međuljudskih odnosa (koreografija Tamara Vujošević Mandić i Slavka Nelević). Na pustoj sceni, sa samo nekoliko stolica, kao funkcionalnim, povremeno i simbolički označujućim rekvizitima, izvođači eruptivno otelovljuju lavirinte zamršene svesti. Od uzbudljivih prikaza grčevitih, individualnih borbi sa sobom kojima predstava počinje, do promenljivih etapa u njihovim međusobnim odnosima, dugih i vijugavih puteva gde naizmenično beže i vraćaju se sebi. Efektno je uobličena slojevitost ljudske (pod)svesti, neuhvatljivi preobražaji stanja duše, usponi i padovi raspoloženja, ludilo emocija, koje istinito odražava teškoće da u potpunosti razumemo sebe same. Na pozornici se vrtoglavo smenjuju topline bliskosti isprepletanih, ujedinjenih tela, sa obezglavljujućom surovošću i omalovažavanjem partnera. Ta neukrotivost divljih osećanja i misli konačno nameće ideju tragičnosti (samo)uništavanja, odnosno neophodnost da se ipak prigrli spokojna bliskost.

Foto Duško Miljanić (predstava „Pobuna Sold Out /Ljubavnice“)

Zagrebačko nezavisno „Kazalište Hotel Bulić“, čest gost ovog festivala, odigralo je monodramsku predstavu provokativno naslovljenu „Pobuna Sold Out/Ljubavnice“, nastalu prema romanu Elfride Jelinek, u režiji Senke Bulić. Ona je donela prepoznatljiv rukopis ove rediteljke, izgrađen na istini i snažnim, čistim emocijama, bez licemernog ustručavanja koje obično krije malograđanstvo, patetičnu uzrujanost pred licem okruženja. Glumica Beti Lučić je sve vreme zatvorena u tesnu i providnu kutiju, prikovana je za majušni stolić i šivaću mašinu na kojoj celodnevno radi, u fabrici grudnjaka. Dok šije, ona neprestano priča, prazni svoju preopterećenu dušu, izbacuje bujice reči o sumorno skučenom životu, žene i majke koja to ne želi da bude, ali jeste, zbog patrijarhalnih pritisaka. Kako se klupko njene jalove i ogorčene svakodnevnice razmotava, taj život bez života, prizor sabijenosti u kutiji postaje jak i bolan, konkretan i simbolički odraz njene nemogućnosti da se otvori prema beskraju univerzuma. Beti gradi lik protagonistkinje Brigite tvrdo i oporo, izliveno u grubim, gotovo muškim crtama, zbog ozlojeđenosti bića, besa i nesreće koji kipte na sve strane, bez mogućnosti da se zaustave. Pripovest o njenom životu je satkana sa žestinom, ali i ironijom, koja rušilački prati izrečene stavove o neminovnostima patrijarhata, porazno ubeđenje da bez njenog muškarca Hajnca ništa nema smisla. Stil pripovedanja je brutalistički, bez dlake na jeziku, u opisima lica i naličja telesnosti, od slikovitog razotkrivanja seksualnih aktivnosti do odurnog dočaravanja sadržaja klozetskih šolja. Zbog toga je u celini blizak tradiciji nemačke naturalističke drame, delima pisaca Kreca, Bauera ili Fasbindera, kao i savremenijeg Majenburga, koji su u takvoj ogoljenoj istini slično nalazili protest protiv elitizma i malograđanstva. Plodan spoj razgolićujuće ironije i odrane, razorne istine u ovoj predstavi je artoovski razbuđujući udarac u utrobu koji može da prodrma gledaoca i podseti ga na mogućnosti postojanja izvan tesnih društvenih konvencija, stvarnosti ropstva koja se naziva slobodom.

Ana Tasić

Tekst je objavljen u Politici 16. septembra 2023. godine