Publika i glumci u ritualu izdržljivosti

51. Bitef: „Olimp“, koncept, režija i scenografija Jan Fabr, produkcija Trublejn/Jan Fabr, Antverpen, Belgija

Foto Bitef/Press

Dvadesetčetvoročasovna predstava „Olimp“ Jana Fabra ima četrnaest delova koje izvodi tridesetak psihofizički sjajno posvećenih i izdržljivih glumaca. Oni su nam doneli značenjski i stilski savremena tumačenja mitova o Edipu, Medeji, Antigoni, Ajantu, Orestu, Odiseju, Dionisu i drugima, istresajući na scenu teme politike, borbe za vlast, žrtava rata, muško-ženskih odnosa, umetnosti, hedonizma. Pored grčkih mitova, na Fabrovoj sceni se smenjuju i jezici kojima akteri govore (engleski, francuski, nemački), ali i žanrovi i stilovi igre, od dramskog, plesnog i fizičkog teatra, do operskog i lakrdijskog izraza, uz prisutne sastojke ironijskog kiča, horora, parodije.

Fabrov jezik oživljava avangardno nasleđe, eklektični je eho Artoovog teatra surovosti i magijske, ritualne prakse. Na sceni je vrlo upadljiva telesnost, nameću nam se žive skulpture nagih tela glumaca, ali i odurni komadi odranih životinja, koji grade ritualni prostor. Maratonsko trajanje predstave takođe je u vezi sa tim značenjem. Rituali podrazumevanju transcedenciju, promenu svesti, što je proces koji traži predanost kroz vreme. Dug je put otkrivanja arhetipskog u nama, povratka nama samima, izgubljenima u haotičnosti savremenog sveta. Naša svakodnevnica je postala fragmentarna, šizoidna. Ova vrsta „pozorišta koje se ne žuri“, kako je Leman napisao za Fabrov rad, predstavlja zato područje otpora protiv društvene fragmentacije, isečenosti vremena, raskomadanosti života.

Ubrzo nakon početka predstave, između izvođača i bitefovske publike je uspostavljeno zajedništvo, očigledno vidljivo u sceni besomučnog ponavljanja preskakanja konopca i simultanog horskog pevanja. Gledaoci su uhvatili ritam sa izvođačima i počeli sa njima da pevaju mantru o izdržljivosti. Aktivno učešće beogradske publike uspostavilo je zaista funkcionalan ritualan prostor, jasno otkrivajući potrebe gledalaca za kolektivno katarzičnim doživljajem. Tumačeći ritualnost grčke tragedije koja se razvila iz pesme Dionisu, Niče je istakao da se pevajući i igrajući čovek ispoljava kao član jedne više zajednice, da se oseća kao bog. Nedvosmislena posebnost osećanja društvenog zajedništva koje se izrodilo tokom Fabrove predstave u Beogradu, čini je zaista nesvakidašnjom. To zajedništvo povlači i politička značenja. Nakon uspostavljanja zajedničkog prostora kroz horsko pevanje gledalaca i izvođača, jedan od izvođača nam se direktno obratio rečima da je ovo naše vreme, i da je ravnodušnost zločin. Upućivanje na mogućnost društvene promene je suština političkog pozorišta.

Osim naglašene telesnosti, surovosti i trajanja, za Fabrovu estetiku je karakterističan i obrazac ponavljanja. Pored prizora preskakanja konopca, navešćemo i višestruko značajnu scenu koju vodi tebanski kralj Pentej u četvrtom delu predstave, „Dionisovim Bahantkinjama“. Želeći da zaustavi opštu neobuzdanost koju je Dionis raspalio, Pentej ponavlja reči o neophodnosti kraja ludila. U tome se odlučno poziva na zaštitu demokratije, građana i slobode, dok se u beskrajnom ponavljanju parola ukazuje njihova ofucanost, ispraznost. To ponavljanje takođe metaforički ističe istorijski kontinuitet političkih obmana, sankcija, progona umetnika, vlasti upetljane u mrežu laži. Pentejevo sumanuto ponavljanje razumemo i kao potiskivanje straha od gubitka vlasti. Na kraju, ali nikako najmanje važno, Fabrov obrazac ponavljanja je u funkciji održavanja ritualnog prostora. Ponavljanje je srž mehanizma života, kružnih ciklusa koji obnavljaju život. Takvo ponavljanje ima i hipnotičku, omamljujuću moć, otvara provalu iracionalnog.

Kroz slavljenje Dionisa i usplamtelog zanosa njegovih sledbenika, Fabrova izvanredna predstava „Olimp“ slavi život. Ona istovremeno oživljava duh antičkog pozorišta, Dionizijskih svečanosti koje su onda bile važan društveni ritual. U vezi sa tim, treba pomenuti činjenicu celokupnog televizijskog prenosa ove predstave, na Trećem programu RTS-a. Pored toga što je ovaj izvrstan medijski događaj značajan za afirmaciju umetnosti u našem društvu, on je u punom dionizijskom duhu populizma i popularizcije dramske igre. Mediji su danas neka vrsta pandana antičkoj agori, forumu, dok je direktan televizijski prenos Fabrovih Dionizija naša varijanta društvene sveprisutnosti Dionizijskih igara u antičkoj Grčkoj. Kao i Fabrov teatar, one su bile sastavni deo društva, prostor utopije, područje slobode u vremenu neslobode.

Ana Tasić

Tekst je objavljen u Politici, 26.9.2017.

• Pozoriste